Medeniyet ve edebiyat arasında çok yakın ve güçlü bir ilişki vardır. Denilebilir ki; edebiyatı olmayan bir milletin medeniyeti de olmaz. Medeniyetlerin inşa ve gelişmesinde en güçlü unsurlar arasında edebiyat da yer alır. Öte yandan insan ve şehir birbirini besler, ikisi de beraber gelişir. Edebiyat-Medeniyet ilişkisinin detaylarına girmeden önce Arapça olan bu iki mefhumun kök kavramları arasındaki ilişkiyi hatırlamakta yarar bulunmaktadır.

Toplumların dini, kendi inanç değerleri üzerine bina edilen yaşam tasavvurudur. Bu tasavvurun oluştuğu ve hayat bulduğu toplumsal mekân ise ‘medine’ yani ‘şehir’dir. Arabistan’daki Medine şehrinin gerçek adının Yesrib olduğunu, Hz. Muhammed’in bu şehre göç etmesinden sonra, ‘dinin yayıldığı yer’ anlamında ‘Medine’ adını aldığını hatırlayalım. 

Aynı din tasavvuru etrafında Medine’nin kardeşleri çoğaldığında, yani; Mekke, Kahire, Kudüs, Şam, Bağdat, Diyarbekir, Kurtuba, İşbiliyye, Gırnata, Buhara, Semerkand, Konya, Bursa, İstanbul, Edirne, Erzurum, Saraybosna, Üsküp ve daha birçok şehir bu tasavvura ortak olduğunda, bu şehirler, mimari, musiki, edebiyat, askeri-sivil ve sosyal kurumlar, hastaneler, medreseler, köprüler, kütüphaneler ve daha birçok müessese ile “İslam Medeniyetini” oluşturur. 

İslam medeniyeti merkezinde örneklediğimiz bu durum, diğer semavi dinler, hatta farklı inançlar ve pagan kültürler için de benzerlik gösterir. Örneğin Hıristiyanlıkta ya da Hıristiyanlık öncesinde Roma ve Grek Medeniyetlerinde de benzer seyir izlenir. 

Beşeri bir disiplin olan ‘Edebiyat’ ise, insanın; birey, toplum, tabiat ve hayat ile ilgili duygu ve düşüncelerini doğrudan ya da dolaylı, açık ya da örtük, süslü veya yalın bir şekilde ifade ettiği sözlü ya da yazılı ifade ve anlatım biçimlerinin tamamıdır. Türkçe’ye yine Arapça’dan geçen edebiyat kelimesini incelediğimizde karşımıza kök olarak ‘edep’ ve edeple ilgili ilimler çıkar.

‘Edep’, gramatik olarak ‘edb’ kökünden türemiş bir isimdir ve ‘insanı ziyafete davet etmek’ anlamındadır ki bu da ayrıca manidardır. Öte yandan bir anlamıyla da disiplin, terbiye, eğitim, tutum ve tavırdır. Bir sanat dalı olarak edebiyat; icra edilirken, en önemli araç olarak ‘dil’i kullanır. Hem düşünce ve tasavvur inşası, hem de bunu başkalarına sözlü veya yazılı iletmenin vasıtası dildir. Edebiyat bu dilin disiplini, sanatı ve estetiğidir.

Edebiyat iletişimi güçlendirir, hitabeti, söylemi, sözlü kültürü besler ve geliştirir. Birçok sanat dalı gibi edebiyat da şehirlerde gelişip evrensel boyuta ulaşır. İnsanlığın bu alandaki kültür mirası hep şehirlerde yoğunlaşarak bugüne taşınmıştır. Bazı şehirler kendi edebiyatçılarını doğurur ve yetiştirir, bazı edebiyatçılar da şehirlerini ‘edebiyatın konusu’ yapar. Bu çerçevede asırlardır süren edebiyat ve medeniyet ilişkisi, şehirler üzerinden birbirini besleyerek bugüne gelmiştir. Bu bağın en güçlü kurulduğu şehirlerden biri, İstanbul, Bursa, Edirne, Konya ile birlikte Diyarbekir’dir. 

Bir yerleşim yeri olarak, günümüzden yaklaşık on iki bin yıl geriye giden tarihi içinde onlarca idareye merkez olan Diyarbekir’in kültür ve medeniyet birikimi, insanlığın kültür mirasına yaptığı katkı, gerek altyapı, mimari ve şehircilik, gerekse diğer somut ve somut olmayan kültür varlıkları mirası ile muazzam bir hazinedir. 

Farklı din, dil, etnik yapı ve toplulukları birlikte, bir arada ve barış içinde yaşatabilen bu kadim şehrin, 21. yy’da gerçek anlamda plüralizmi yani çoğulculuğu başarıyla uygulayamayan Avrupa dâhil, bütün modern dünyaya öğreteceği çok şey olduğunu düşünüyorum. Fethedildiği 639 yılından bu yana İslam medeniyeti tasavvurunun en önemli merkezlerinden olan Diyarbekir, farklılıkları bir arada barış içinde yaşatma konusunda başarılı bir mo- del ortaya koymuştur. Köklü tarihi içinde bu medeniyet birikiminin oluşmasında var olan birçok unsur gibi şehrin edipleri ve edebiyatının da önemli pay sahibi olduğunu söylemek mümkündür. 

Yazının geliştirilmesinden sonra günümüze ulaşan kaynaklarda, son iki bin yılda çeşitli dillerde yazılmış, Diyarbekirli edip ve şairlere ait eserlere yer verilir. Şevket Beysanoğlu’nun hazırladığı “Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları” adlı üç ciltlik eser, iki bin yıl öncesinden günümüze 242 şairle ilgili bilgi ve şiir örnekleri barındırır. Bu yazının çerçevesini dikkate alarak, biz de bu eser başta olmak üzere, çeşitli kaynaklardan derlediğimiz bilgiler ışığında bazı şairlerimiz hakkında kısa bilgiler vereceğiz.