Diyarbakır, güneybatıda Karacadağ, güneyde Mardin Eşiği, kuzey ve kuzeybatıda ise Güneydoğu Torosları’yla yay gibi çevrilidir. Kent merkezi ise daha çok ovalıktır. Bununla birlikte, merkez ilçelerde ve merkeze bağlı köylerde su değirmenlerinin çalışması için gereken düşüyü sağlayacak düzeyde engebeler bulunmaktadır. Şehrin ayrıca Dicle nehri başta olmak üzere, su kaynakları açısından da zengin oluşu, düşünün yeterli olduğu birçok yerde değirmen kurulmasına zemin hazırlamıştır. 

Tespit edilen değirmenler ve özellikleri 

2020 ve 21 yıllarında yaptığımız alan çalışmasında Diyarbakır şehir merkezinde yedi tarihî değeri olan değirmeni kayıt altına aldık. Bu değirmenler, “Hevsel Bahçeleri Değirmenleri” olarak bilinmektedir. Aynı araştırmada Dicle’nin Değirmenli Köyü’nde on iki, Merkez Sur ilçesine bağlı Ambar Köyü’nde bir ve Satı Köyü’nde ise üç su değirmeni tespit ettik. Bununla birlikte il sınırları içinde çok sayıda su değirmeninin olduğu bilinen bir gerçektir. Ağırlıkla, Mardinkapı ve Hevsel bağlantısı üzerinde bulunan Hevsel Bahçeleri Değirmenleri, Anzele’den gelen su kaynağı üzerinde kurulmuş ve bölge köylerinden gelen tahıllardan un elde etmekte kullanılmıştır. Kentleşme ile birlikte Anzele su kaynağından gelen suyun azalması ve elektrikle çalışan modern değirmenlerin kurulması, Hevsel bölgesinde yer alan değirmenlerin önemini yitirip terk edilmelerine sebep olmuştur. Hevsel Bahçeleri Değirmenleri grubuna giren, Mardinkapı’daki Keçi Burcu’nun altında beş, Fiskaya tarafında ise iki adet değirmen bulunmaktadır. Bunlardan birinin kanal yapısı, depolama kısmı gibi genel hatları sağlamdır. Fakat diğer değirmenlerin tamamen yıkılmış durumda olduğu gözlemlenmiştir. Bu değirmenlerin yapım malzemesi ve yer bilgilerini, daha anlaşılır olması için 1’den 7’ye kadar numara vererek anlatacağız. Değirmen I, bazalt taşından yapılmış antik bir yapıdır. Günümüzde kanal malzemesi olarak beton kullanıldığı görülür, ancak orijinalinin bazalt taşından yapılmış olabileceği gözlemlenmiştir.  Keçi Burcu’nda yer alan Değirmen II, Suriçi’nden gelen suyun ilk ulaştığı değirmendir. Burada da yine yapı malzemesi bazalttır. Kanal ve kuyu malzemesi olarak tamamıyla bazalt taşı kullanılmıştır. Keçi Burcu’nun alt bölgesinde yer alan bir diğer değirmen olan Değirmen III, bugün tamamıyla yıkılmış durumdadır. Yine aynı yerde inşa edilen Değirmen IV’in kanal ve kuyusu bazalt taştan yapılmıştır.

Beylerbeyi Değirmenleri

1551-1564 yılları arasında Diyarbakır’da beylerbeyliği yapan İskender Paşa tarafından inşa edilen ve bir un fabrikası görevi gören beş değirmen ‘Beylerbeyi Değirmenleri’ adıyla anılır. Günümüze sadece ikisi ulaşabilmiş bu değirmenlerden biri olan Değirmen V, Fiskaya’da Hz. Süleyman Camii’nin aşağısında yer alır. Hevsel bahçelerinde bulunan diğer değirmenlere göre daha uzun süre faaliyette bulunmuş ve bu sayede daha uzun süre ayakta kalmayı başarmıştır. Değirmen kanalı, bazalt taşından yapılmış iki ayak üzerine oturtulmuştur. Değirmen kuyusu diğer değirmenlere göre daha derin olduğu için kuyu ağzı tedbir amaçlı demir ızgara ile kapatılmıştır. Yine Beylerbeyi Değirmenlerinden sayılan Değirmen VI, diğer değirmen ile aynı konumda yer alır. Değirmen kanalı ve kuyusu tamamıyla yıkıktır. Varlığı hakkında bilgi sahibi olduğumuz Değirmen VII’nin yerine dair, yaptığımız geniş literatür taramaları ve arazi çalışmalarında ne yazık ki herhangi bir bilgiye ulaşamadık. 

Değirmenli ve Satı Köyü

değirmenleri Diyarbakır’a 119 km uzaklıkta yer alan Değirmenli Köyü’nde eski yapı olarak adlandırabileceğimiz 12 adet su değirmeni yer almaktadır. Köyün, adını bu değirmenlerden aldığı söylenebilir. Değirmenli Köyü’nde yer alan değirmenler konum olarak birbirlerine yakın ve yapı olarak aynı tarzda inşa edilmişlerdir. Son yıllarda şehir merkezine gerçekleştirilen göçlerle bu değirmenleri işletebilecek genç nüfus kalmadığı için, çoğu yıkılıp yok olmakla karşı karşıya kalmıştır. Üç adet değirmen tespit ettiğimiz Satı Köyü değirmenlerinin de, yine bölgesel olarak aynı yapıda ve birbirlerine benzer şekilde inşa edildiklerini söyleyebiliriz. Bu değirmenlerin ikisi art arda inşa edilmiştir. Birine ait değirmen odası hasar görmüş olsa da diğer yapıları kullanılır haldedir. Bu ikisinden uzağa inşa edilen üçüncü değirmen ise tamamen kullanılmaz durumdadır.