Köprü, ansiklopedik olarak “yaya ve taşıtların bir akarsuyu ya da herhangi bir yatay engeli aşmaları için inşa edilmiş strüktür” diye tarif edilir. Ancak geçmiş tarihlere baktığımız zaman, köprülerin bu anlam dışında farklı birçok anlam yüklendiklerini görürüz. Bazen, Dicle üzerindeki On Gözlü Köprü’de olduğu gibi, insanların dileklerini suya bıraktığı; bazen hedefledikleri menzile ulaşamayan yolcuların ibadetlerini yaptıkları yapılar olarak karşımıza çıkar. Bazı köprüler yoldan gelip geçen yolcuları ve garipleri barındıran mekânlardır, Malabadi Köprüsü’nün içinde bulunan han odaları gibi.

Köprüler doğal engellerle birbirinden ayrılan iki yakayı birleştirdiği gibi, iki insan veya topluluk arasında kurulan bağlantıyı, ilişkiyi de sembolize eder. Bu bazen iki arkadaş, bazen de birbirini seven iki insan olabilir. Malabadi Köprüsü ile ilgili efsanelerde, bu köprünün iki aşığın buluşmasına engel olan nehri geçmek amacıyla yapıldığı belirtilir. Devletler arasındaki sınırları belirleyen nehirler üzerinde yer alan köprüler, aynı zamanda bu devletlerin geçim kaynağıydı. Köprünün bir yakasında bir devlet geçiş ücreti alırken, diğer yakasında başka bir devletin ücret aldığını görürüz. Örneğin, Osmanlı döneminde Malabadi Köprüsü’nün bir tarafında Meyyafarikin Beyliği, diğer tarafında ise Hazzo (Kozluk) Beyliği geçiş ücreti alırdı.

İnşa tekniği, süslemesi ve yapım malzemesi bakımından devrin sosyo-kültürel yapısını yansıtan köprüler, aynı zamanda kendilerini yaptıran devletlerin ekonomik gücü hakkında da bilgi verirler. Üzerlerindeki süslemelerde bazen hükümdarın simgesini, bazen eserin yapım aşamasını, bazen de burçlara verilen anlamların nakşedildiğini görürüz. On Gözlü Köprü’de Mervani Sultanı Nizamüddevle Nasr’ın arması olan aslan figürü karşımıza çıkarken, Malabadi Köprüsü’nde köprünün maketinin sunumu ve Şîr ü Hurşid (aslan ve güneş) sahnesi tasvirine rastlarız.

Köprüler sadece iki yakanın birbirine irtibatını sağlamaz, aynı zamanda kültürlerin birbiriyle etkileşimine, ticaretin gelişmesine, kervanların rahat bir şekilde seyahat etmelerine, savaş esnasında orduların zahmet sizce geçişine ve kutsal topraklara hac ibadeti için giden kafilelerin daha rahat bir yolculuk yapmalarına imkân verirdi.

İnsanlar ilk çağlardan beri nehirleri aşmak için köprüler yapmışlardır. Başlangıçta ahşaptan basit bir şekilde inşa edilen bu köprüler, yerlerini zamanla kemerli taş köprülere bıraktılar. Askerî ve sosyal amaçlı inşa edilen köprüler, Anadolu’da da eski çağlardan beri inşa edilegelen yapılardır. Anadolu coğrafyası büyük bir ulaşım ağına sahipti ve kervanların ulaşımını sağlayabilmek için nehirler üzerinde köprüler kurulması zaruriydi. Mimarî açıdan önemli bir yer tutan köprüler, aynı zamanda göl, ırmak, dere, vadi gibi unsurları aşmak için yapılmış stratejik amaçlı yapılardı. Köprüler, yolcuların, askerî unsurların ve kervanların ulaşımında kolaylık ve sürat sağlar, ticaretin canlı ve güvenli bir ortamda sürdürülmesine yardımcı olurdu. Yapılışlarında dinî inancın ve sosyal düzenin de önemli bir payı vardı.

Diyarbakır Köprüleri

Köprüler genelde üzerinde kuruldukları arazi yapısına göre şekil alırlar. Arazi eğer geniş ve bataklıksa, akarsuyun yayılma alanına göre geniş, çok gözlü ve yayvan bir şekillendirme esastır. Eğer akarsu dar ve dik vadilerden geçiyorsa, buralara da geniş açıklıklı ve yüksek kemerli köprüler uygulanır. Diyarbakır ili ve ilçelerinde başta Dicle Nehri, Ambar Çayı, Kulp Çayı, Kızıl Çay, Sinek Çayı olmak üzere birçok nehir, çay ve dere ve bu suları aşmak için yapılan köprüler bulunmaktadır. Diyarbakır’daki köprüleri incelediğimizde On Gözlü, Ambar Çayı ve Perpıra (Nasırüddevle) köprülerinde olduğu gibi yayvan ve çok gözlü köprülerin çoğunlukla Mervani döneminde inşa edildiğini; Malabadi, Haburman ve Sinek Çayı köprülerinde olduğu gibi geniş açıklıklı ana gözlü köprülerin ise Artuklular döneminde yapıldığını görürüz. Bulunduğu stratejik konumundan dolayı Mezopotamya ile Anadolu ve Kafkasya arasında bir köprü görevi gören Diyarbakır’da ve ilçelerinde birçok köprü inşa edilmiştir. Diyarbakır il sınırları içerisinde bulunan köprüler; On Gözlü Köprü, Malabadi Köprüsü, Haburman Köprü, Sinek I Köprüsü, Sinek II Köprüsü, Kara Köprü, Halilviran Köprüsü, Ambar Çayı Köprüsü, Devegeçidi Köprüsü, Sancak Köprüsü, Çüngüş Köprüsü, Kalemdan Köprüsü, Hoşan Deresi Köprüsü, Atak Köprüsü, İskele Köprüsü, Yiğityolu Köprüsü, Hüseyin Ağa Köprüsü, Koki Köprüsü, Gabon Köprüsü, Üçlü Köprü I, Üçlü Köprü II, Dilaver Köprüsü, Goderni Taş Köprü, Şeytanderesi Köprüsü, Serdi Köprüsü, Feyter Köprüsü ve Taşhelvası I, II, III köprüleridir.

Bu köprülerin çoğu sultanlar tarafından yaptırılmıştır ve bânileri erkektir. Bânisi kadın olan tek köprü, Necmettin Alpi’nin kızı Zübeyde Hatun tarafından yaptırılan Çermik Haburman Köprüsü’dür.

On Gözlü Köprü, doğu ve güneydoğudan gelen orduların, elçilerin, yolcuların ve kervanların Diyarbakır’a ulaşmak için kullandıkları tek ve alternatifsiz köprüdür.