Mithraizmin öğretisi ve inançlarıyla ilgili bilgilerimiz,
tapınakların merkezindeki nişte yer alan boğa kurban
etme sahnesi çerçevesinde biçimlenir. İnanışa göre,
yeryüzündeki bütün canlılar Mithras’ın kutsal boğayı
kurban etmesiyle oluşmuştur. Sonrasında gündüz ve
gece farklılaşarak birbirini izlemeye, mevsimler oluşmaya
başlamış ve böylece zaman meydana gelmiştir
Diyarbakır’ın Roma Dönemi hakkında bugüne kadar kapsamlı herhangi bir kazı ya da araştırma gerçekleştirilmediği için, dönemin pagan inanç sistemleri konusunda bilgilerimiz oldukça kısıtlıdır. Şehrin MÖ 69 yılında Roma hâkimiyetine girmesinden, MS 639’da İslam orduları tarafından fethine kadar geçen uzun zaman dilimi de önemli eksiklikler içerir. Bu açıdan, Roma’nın askerî yerleşimi olan Zerzevan Kalesi’nde 2014 yılında başlayan çalışmalar, bölgenin Roma Dönemi’nin aydınlanması ve inanç değerlerinin açıklanması yönünde oldukça önemli bir rol üstlenmiş durumdadır.
Diyarbakır’ın Çınar ilçesine 13 km. mesafede yer alan Zerzevan Kalesi askerî yerleşimi, yer altı ve yer üstü yapıları ile dünyanın en iyi korunmuş Roma garnizonlarından biridir. Kalenin bulunduğu alan da, insanlığın kültürel gelişimini oluşturan farklı kültürel-inanç evrelerine ait izleri bir arada taşımasıyla önemli bir yere sahip. Roma savunma mimarîsinde castrum olarak adlandırılan bu tip kalelerde, geometrik planlı sur duvarları içerisinde kare ya da dikdörtgen yapılar, araziye uygun düzgün hatlarda cadde ve sokaklar ve yerleşim birimleri şehrin dokusunu oluşturur. Ancak, antik Amida ve Dara kentleri arasında yer alan Roma castrumu Zerzevan Kalesi, mimarî planlama açısından benzersiz, topografyaya göre düzelmiş yapısıyla özgün bir mimarîye sahiptir. Pagan ve Hıristiyan mimarî unsurları bir arada bulunduran garnizon, dünyada bulunmuş son ve Roma’nın doğu sınırında bulunan ilk Mithras Tapınağını içinde barındırmasıyla da oldukça önemli bir yerde durur.
Işığın, Adaletin, İnancın Simgesi: Mithras
Kökeni MÖ 15. yüzyıla kadar inen Mithras, Hint-Pers menşeli bir tanrıdır. Pers inancında Işık ve Güneş Tanrısı olarak geçer, dolayısıyla kültü de öncelikle güneş ile ilgilidir. Anlaşma sağlayan, dostluk veren ve aracılık eden özelliklerinin yanı sıra, ışığın, savaşın, adaletin ve inancın da simgesidir. Öğretisi dünyanın yaratılışı üzerinedir. Mithras, evreni kontrol eden tanrı olarak da bilinir. Roma bu inançla, muhtemelen, doğuya düzenlediği askerî seferler sırasında tanışmış olmalıdır. Sadece erkeklerin kabul edildiği bu dinin gizlilik esaslı dinsel törenleri dışarıya tamamen kapalıdır. Yer altındaki mağaralarda veya tapınaklarda gerçekleşir.
Mithras, Yunan dünyasında güneş tanrısı Helios ve Roma’da Sol Invictus (Yenilmez Güneş) ile özdeşleştirilmiştir. Romalı askerlerin cesaret ve özgüvenini simgeler. Hindistan’da başlayıp, İran ve Mezopotamya yoluyla Anadolu’ya, oradan da Roma’ya kadar uzanan bu inanç, 2. ve 3. yüzyıllarda Roma İmparatorluğu’nda oldukça yaygınlaşarak bir gizem kültüne dönüşmüş, 4. yüzyıla gelindiğinde ise, Hıristiyanlığın benimsenmesiyle birlikte yasaklanmıştır. Mithraizmin öğretisi ve inançlarıyla ilgili bilgilerimiz, tapınakların merkezindeki nişte yer alan boğa kurban etme sahnesi çerçevesinde biçimlenir. İnanışa göre, yeryüzündeki bütün canlılar Mithras’ın kutsal boğayı kurban etmesiyle oluşmuştur.
Sonrasında gündüz ve gece farklılaşarak birbirini izlemeye, mevsimler oluşmaya başlamış ve böylece zaman meydana gelmiştir.
Mithraizm’in Eşsiz Yapısı: Zerzevan Mithraeumu
Mithra ayinlerinin düzenlendiği yer altı veya mağara tapınaklarına Mithraeum denir. Zerzevan Kalesi’nin de en önemli yapısı olan Mithraeum, bu inancın, Roma İmparatorluğu sınırları içindeki en eski tapınaklarından birisidir. Ana kayanın oyulmasıyla yer altına inşa edilen tapınak, surların içinde kuzey uçta yer alır. Yer seçimi tesadüfi olmaktan çok bilinçlidir. Bu alan daha önceki dönemlerde de kutsal kabul edilmiş olmalıdır. Arkeolojik çalışmalar bu bölgenin, Assur Dönemi’nden başlayarak, Pers, Parth ve Sasaniler döneminde de, yine askerî yerleşim alanı olarak kullanıldığını gösterir.
Mithraeum’da asıl kutsal alan, birçok yapıyla ve batısında yer alan bir koridorla bağlantılıdır. Yapının içine girildiğinde doğu duvarında ana kayaya oyulmuş sütunlar ve ortada büyük, yanlarda iki küçük niş dikkat çeker. Ortadaki büyük nişin etrafındaki iki sütunun üzerinden bir kuşak yükselir. Mithras’a ve külte ait sembollerin yer aldığı bu kuşak üzerindeki boya kalıntıları bugün de hâlâ görülebilir. Mithras’ın boğayı kurban ettiği sahnenin yer aldığı plakanın da yine bu ortadaki büyük nişe konduğu biliniyor. Diğer iki küçük niş üstünde yer alan kuşaklardaki boya izleri de günümüze kadar ulaşmıştır. Mithras’ın sembollerinden ışın tacı motifi de tapınağın doğu duvarına kazınmıştır.
Küçük nişlerden birisinde oldukça düzgün oyulmuş kan veya su çanağı ve hemen önünde havuz bulunur. Kan-su çanağı ile havuz, duvarın içinden geçen bir kanal ile bağlantılıdır. Mithras dinî törenlerinde kan ya da suyun kullanıldığı bilinen bir gerçektir. Ayrıca, tapınağın tavan kısmında simetrik olarak yapılmış dört adet bağlama yeri vardır. Bu yerler Mithras ayinlerinde yapılan kurban törenleri için kullanılmış olmalıdır. Yapının giriş kapısında ise yazıt ve semboller açık bir şekilde görülebilir. Zerzevan Kalesi Mithraeumu, kaybolan Mithras inancının gizli törenlerinde kullanılan tavandaki dört kurban bağlama askısı, hemen altındaki kan-su havuzu ve farklı işlevlere sahip üç nişiyle, Mithraizmin kült ve ayinlerini açıklamada istisnai ve eşsiz bir yapıdır.
Dünyadaki Diğer Mithras Tapınakları
Anadolu’da iki tane olduğu bilinen Mithras tapınağının bir diğeri de Doliche’de (Gaziantep) yer alır. Açık bırakılmış bir yer altı taş ocağına inşa edilen tapınak, bu yönüyle mimarî açıdan Zerzevan Mithraeumu ile farklılık gösterir. İmparatorluk sınırları içinde ortaya çıkarılan, Suriye’de Dura Europos’daki Mithraeum ise, Mithras’ın boğayı kurban ettiği sahnenin yer aldığı orta niş yapılanması ve niş üzerindeki sembolleri içeren kuşaklar ile Zerzevan Mithraeumu’na oldukça benzer. İtalya’da Roma, Ostia ve Santa Maria Capua Vetere’da yer alan Mithraeumlar da Zerzevan’daki yapı ile mimarî açıdan ortak özellikler içerir. İngiltere’deki Londra ve Carrawburgh Mithraeumları ise farklı olarak yer üstüne inşa edilmiştir ve mimarîleri de oldukça farklıdır. Zerzevan Kalesi’nde yer alan Mithraeum, Roma İmparatorluğu sınırları içerisindeki diğer tapınaklara göre oldukça iyi korunmuştur. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Dicle Üniversitesi iş birliğinde başlatılan arkeolojik kazı ve restorasyon çalışmaları, halen devam ediyor. Kazı çalışmaları ilerledikçe Mithras kültü hakkında çok sayıda bilinmez de cevap bulabilecektir. Kale ve Mithraeum’un 2020 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne alındığını da söylemeden geçmeyelim.
Aytaç Coşkun
Doç. Dr., Dicle Üniversitesi, arkeoloji bölümü, (Zerzevan Kalesi kazı başkanı).
Please wait while flipbook is loading. For more related info, FAQs and issues please refer to DearFlip WordPress Flipbook Plugin Help documentation.
