Diyarbakır
Kültür ve Medeniyet

Varoluşunu hayat penceresinde bilgiyle şekillendiren, onunla yaşamının dünyaya açılan kapısını aralayan son yüzyılın önemli şahsiyetlerinden biridir Ali Emirî Efendi. Hayatı boyunca tarihe, kültüre, sanata, edebiyata dair ne varsa sahiplenen Ali Emiri’nin belki de en önemli özelliği durmadan biriktirdiği el yazmalarını koruyarak günümüze ulaşmalarına vesile oluşudur. O, ismini kütüphanecilik tarihimize “Millet” adıyla tescil ettiren müstesna bir isimdir.

Takvimler 1857’yi gösterirken Diyarbekir’de doğar Ali Emirî… Şehrinin edebî ve dinî atmosferinde büyür, dönemin edipleriyle tanışır. Çeşitli devlet kurumlarında çalışarak, devlet kapısında kendisini yetiştirir, aynı zamanda şiirler yazarak kalemini kabul ettirir. Ama fıtratındaki en belirgin vasfı, kitap okuma sevdası ve nerede düne ait bir eser varsa, kütüphanesine katmak için ne gerekiyorsa yapmasıdır.

Müthiş hafızasıyla binlerce şiiri ezberler. El yazmalarını bir kere okudu mu, kopyasını aynı gece alır, kitabı eskilerin ifadesiyle “istinsah” eder. Kimin hangi alanda hangi eseri kaleme aldığını bilir. Kütüphanesinde var olan binlerce el yazması eseri hem okumasıyla, hem de eserin içinde ne varsa istendiği zaman açıklamalarıyla vermesiyle meşhurdur.

Kendisini kitaba bende kılmış Ali Emirî, yaşadığı dönem boyunca bir milyon kırk bin kitabın izini sürer. Kurduğu ve eserlerini vakfettiği Millet Kütüphanesi’ne niçin kendi adını vermediğini soranlara, kütüphanesinin millete ait olduğunu söyleyerek cevap verir.

Bir gün Yemen’de çok nadir bir kitabın olduğunu haber alır, huzursuz olur. Mektuplaşmalardan sonuç çıkmaz. Memuriyeti Balkanlarda olduğu halde, tayinini Yemen’e alacak derecede bir ruh hali içindedir. Kitap sahibinin vefat ettiğini haber alınca tayin istemekten vazgeçtiği söylenir.

Diyarbakır’da başlayan memuriyet hayatı, Harput, Sivas, Selanik, Adana, Leskovik, Trablusşam, Erzurum, Yanya, Halep, Yemen gibi Osmanlı coğrafyasının farklı şehirlerinde devam eder. Tayini nereye çıkarsa kitaplarını sandık sandık yanında götürür. Masraflarını kendisi karşılar bu taşımanın. Kendisine “Kitap Delisi” gözüyle bakılır. Bir kütüphane satılacaksa kendisinden başkasının almasına gönlü razı gelmez.

İki dergi çıkarır. Biri şehrinin adıyla “Amid-i Sevda”, diğeri “Tarih ve Edebiyat Mecmuası”. Emeklilik hayatını İstanbul’da geçirir, ilmi ve edebi çalışmaları da bu dönemde daha da hız kazanır. Sahaflar Çarşısı’nın vazgeçilmez müdavimidir. Orada kendisine gösterilen nadir bir kitabı, kıymeti fazlaca biçen olsa da, almak için elinden geleni yapar.

İstediği kitabı aldığı gün, Divanyolu’ndaki Diyarbekir kıraathane sine neşeli gelir, herkese kahve ısmarlar. Mutlaka güzel bir kitap aldığı anlaşılmıştır. Heyecanını saklamaz, sohbette o kitap ya da kitaplardan sözü açar, muhabbet hâsıl olur.

Divan-ı Lûgâti’t- Türk’ün Gün Yüzüne Çıkışı

Yüzyıllardır varlığı bilinip, nerede olduğu, kimde bulunduğu bilinmeyen bir kitap vardır. Günün birinde uğradığı Sahaf Burhan Bey, dağınık denilebilecek şekilde bir kitap tavsiye eder kendisine. Kitaba bakınca, eserin kayıp olan Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lûgâti’t-Türk”ü olduğunu anlar. Eski Maliye Nâzırı Nazif Paşa’nın, kendi sülalesine mensup bir hanımefendiye bıraktığı ve zor durumda kaldığında satmasını vasiyet ettiği kitaptır bu. Bedeli altın parayla otuz liradır.

Otuz lira, iyi para! Kitap önce Maarif Nezaretine tavsiye edilmiş, ama fiyatı fazla bulunduğu ve aslında kitabın ne olduğu anlaşılmadığı için alınmamış. Ali Emiri Efendi’nin üzerinde de sadece 15 lira vardır o gün. Sahaftan çıkıp eve gitmek istemez, ola ki başka biri gelip kitabı alır diye. Bir rivayete göre, dükkânı Burhan Bey’in üstüne kilitleyip dışarı çıkar. Yoldan bir dostunun geçmesi için dua ederken, karşıdan yakın dostlarından Faik Reşat Bey’in geldiğini görür. Ona hemen konuyu açarak, eksiğini tamamlar.