Medeniyet tarihi MÖ 6100 yılına kadar uzanan ve ilk yöneticileri Hurriler (MÖ 3200-MÖ 1200) olan Diyarbakır, İslam’ın doğuşuna kadar, Mitanni, Assur, Med, Pers, Roma, Sasani ve Bizans’ın yanı sıra bir dizi devlet tarafından idare edildi.

Miladi 7. yüzyılın başlarında Cezîretü’l-Arab (Arabistan)’da İslamiyet’in ortaya çıkışıyla birlikte yeni bir sayfa açılmış, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) 622 yılında Mekke’den Medine’ye hicretinin ardından kurulan İslam Devleti, on yıl içinde bütün Arabistan’a hâkim olmuştu. Hz. Peygamber’in vefatından sonra başlayan Halifelik döneminde de toprakları sürekli genişledi. Râşid Halifelerin ilki olan Hz. Ebubekir’in en önemli işlerinden biri, Suriye ve Irak bölgelerinde fetihlere başlamaktı. Fetih harekâtı, Hz. Ömer’in halifeliği döneminde de, Diyarbakır’ın da içinde bulunduğu el-Cezîre (Yukarı Mezopotamya) ve Mısır’ı kapsayacak şekilde devam etti.

Fetih, İslâm’da “meşru savaş” demek olan cihâd faaliyeti neticesinde, bir beldenin askerî veya barışçıl yollarla ele geçirilmesi olarak tanımlanır. İlk fetihlerin asıl amacı İslâm dinini diğer insanlara tebliğ etmek ve tevhid inancını hâkim kılmaktı. Bunun yanında tarihî süreç içerisinde Müslümanların can ve mal güvenliğini korumak, düşman saldırılarına karşılık vermek, İslâm devletinin sınırlarını genişletmek ve bununla siyasî nüfuzu artırmak amacıyla da fetih hareketi düzenlendiğini görürüz. Hz. Peygamber ve Râşid Halifeler zamanında yapılan savaşlarda düşmana verdirilen can kaybının asgarî düzeyde tutulmuş olması, İslam’da fetihlerin amacının istila ve imha değil, inşa ve ıslah olduğunun en büyük delilidir.

Fütûhu’l-Buldan’da Diyarbakır’ın Fethi

İslam orduları, 636 senesinde Yermûk Savaşı’nda Bizans kuvvetlerine karşı büyük bir zafer kazanarak Suriye’ye hâkim oldular. Bundan iki sene sonra Hz. Ömer, Câbiye denilen yerde kumandanları ile yaptığı toplantıda Suriye’nin güvenliğinin sağlanması için Cezîre bölgesinin fethine karar verdi. Müslümanlar Humus’u kuşatırken, bölgedeki Hıristiyan Arap kabilelerin Bizans’la birlikte hareket etmeleri, bu kararın alınmasında etkili olmuştur. Hz. Ömer, Suriye valisi Ebu Ubeyde b. Cerrah’a bir mektup yazarak Cezîre’nin fethine başlanması emrini vermiş, Ebu Ubeyde de derhal İyaz b. Ğanm kumandasında bir ordu hazırlamıştır. İyaz, daha önce Halid b. Velid, Sa’d b. Ebi Vakkâs ve Ebu Ubeyde b. el-Cerrâh gibi kumandanların emrinde, Arabistan, Irak ve Suriye’deki fetih hareketlerinde, çoğu kez öncü birliklerin başında görev yapmış güçlü bir komutandı.

Cezîre ve Diyarbakır’ın fethi hakkında bilgi aldığımız en önemli kaynak, Belazurî’nin (ö. 892) Fütûhu’l-Buldan adlı eseridir. Belazurî DİYARBAKIR:2021:2 59 kitabında İbn Sa’d’dan rivayetle, Suriye Valisi Ebu Ubeyde’nin H. 18 (M. 639) yılında “Amevas” salgınında ölümünden sonra, Hz. Ömer’in, İyaz b. Ğanm’ı Cezire Valiliğine tayin ettiğini, İyaz’ın da beş bin kişiden oluşan bir orduyla birlikte bölgeye hareket ettiğini anlatır. O dönemde Cezîre bölgesinde İyaz b. Ğanm tarafından fethedilmeyen bir yer kalmamış, Rakka, Harran, Ruha (Urfa), Nusaybin ve Meyyafarikin (Silvan) fethedilmiştir. Cezîre’nin şehirleri sulh yoluyla, kırsal alanlar ise savaşla alınmıştır. 

Yine Belazurî’nin naklettiğine göre İyaz, önce Rakka’yı sonra da Ruha’yı sulh yoluyla fethetti. Ruha’da yapılan sulh anlaşması, gayrimüslim erkeklerin yılda 1 dinar para ve iki ölçek buğday ödemelerini öngörüyordu. Gayrimüslimler, yine bu anlaşmaya göre, Müslümanlara karşı iyi niyet besleyecekler, onlara yardımcı olacaklar ve imar faaliyetlerine katılacaklardı. İyaz, Cezîre’de fethettiği diğer şehirlerle birlikte, Amid (Diyarbakır) ve Meyyafarikin’i de savaşsız fethetti ve buralarda da Ruha anlaşması şartlarını uyguladı. Belazurî’nin güvenilir kaynaklardan naklettiği haberlerden şöyle bir sonuca ulaşabiliriz: İyaz b. Ğanm, içinde çok sayıda sahabinin bulunduğu beş bin kişilik ordunun başında, Hicrî 18 senesinin Şaban ayında (Ağustos 639) Cezire’nin fethine Rakka’dan başladı. Sonra Ruha’yı fethedip, karargâhını burada kurdu ve buradan çevredeki şehir ve kalelerin fethi harekâtını yönetti. Bölgenin doğusuna doğru yayılan fetihler 20/641 senesi başında tamamlandı. Böylece Diyarbakır’ın da içinde yer aldığı bölgenin fethi, bir buçuk yıl gibi kısa bir sürede ve nispeten kolay bir şekilde gerçekleşmiş oldu.

Emeviler (661-750) ve Abbasilerin (750-1258) ilk asrında da Cezire valileri tarafından yönetilen Diyarbakır ve çevresinde, Abbasi merkezî idaresinin zayıflamaya başlamasıyla birlikte mahalli hanedanlar ortaya çıktı. ‘Diyarbekir’, 983 yılından itibaren yaklaşık bir asır süre ile Silvan merkezli Mervani hanedanı tarafından yönetildi. Osmanlı hâkimiyetinin kurulduğu 1515 senesine kadar da Selçuklular, İnaloğulları, Eyyubiler, Artuklular, Moğollar ve Akkoyunlular’ın idaresinde kaldı.