İslam medeniyetinde ‘yazma eser tarihi’, Hz. Osman’ın ilk Kur’an’ı istinsah ettirip, bir nüshasını Mekke’ye, diğer nüshaları da Şam’a, Kûfe’ye, Basra’ya göndermesiyle başlar. Yassı taşlardan, ağaç kabuklarına, hurma yapraklarından, deri parçalarına, parşömenden, pamuk levhalara ve sonunda kâğıda uzanan uzun bir tarihtir bu. İslam dünyasının kâğıtla ilk tanışması Talas Savaşı esnasında ele geçirilen Çinli esirler vasıtasıyla olur. Kâğıt yapımının öğrenilmesi, yazma eser tarihinde bir dönüm noktasıdır, çünkü başta Mushaf olmak üzere, birçok kitaba ulaşmak ve ihtiyaca cevap vermek kolaylaşır. İlk dönemde kullanılan kâğıtlar kalındı ve iyi imal edilmemişse kolayca kırılabiliyordu. Zamanla kalın kâğıtlar yerini, daha ince kâğıtlara bıraktı. Farklı renklerdeki bitkilerden elde edilen kök boyayla renklendirilen kâğıtlar, daha sonra yazım işini kolaylaştırmak için âharlanırdı. Âhar, mürekkebin yayılmasını önleyen, kalemin akıcılığını sağlayan ve hataların düzeltilmesine imkân veren, yumurta akından, nişasta veya undan yapılan bir tür ciladır. Aynı zamanda kâğıdın dayanıklılığını da artırır ki, bu da yüzyıllar önce yazılmış bir eserin günümüze kadar gelebilmesini kolaylaştırmıştır.

Okumayı ve yazmayı teşvik eden öğretilerin peşinde, ilkin Kur’an merkezli başlayan kitap yazmacılığı, her geçen yüzyıl gelişerek büyür. Hattatlar ve nâsihler tarafından yazılan her bir mahtût, zamanla ince bir zevkin ürünü olur. En güzel hatlarla yazılan kâğıtlar, tezhiple, minyatürle, ebruyla, katı’yla süslenip ciltlenerek bir sanat eserine dönüşür. Her biri, elinde şekil aldığı hattatın “el izi”ni taşır, bu yüzden emsalsizdir.

Kitabın baş tacı edildiği medeniyetimizde bir ucu Bağdat’a, İstanbul’a, Şam’a, İskenderiye’ye, Konya’ya uzanan bu yolculuğun, bir ucu da Diyar-ı Bekr’e dayanı – yor. Kadim zamanlarda önemli ilim merkezlerinden biri olan şehir, bir zamanlar, Artuklu’nun, Selçuklu’nun, Akkoyunlu’nun, Osmanlı’nın inşa ettiği onlarca medreseyle donatılmış durumdaydı: Zinciriye, İmadiye, Aziziye, Kadiriye, Latifiye, Hüsreviye ve Diyarbakır’ın ilk büyük medresesi Mesudiye… Şehrin ilmî dinamiğini şekillendiren, kültürel birikimini besleyen bu medreselerin her birinin kendine ait bir kütüphanesi bulunuyor, kıymetli âlimler buralarda ders veriyordu.

Günümüzde bu medreselerden sadece birkaç tanesi ayakta duruyor. Eskiden ‘İlm-i Kelam’la şöhret bulan Hüsreviye Medresesi, zamanla müstakil bir camiye dönüşerek Hüsrev Paşa Camii adını almış. Ulu Cami’nin batı kısmında yer alan Zinciriye Medresesi, bugün de Kur’an Kursu olarak faaliyet gösteriyor. Yine Ulu Cami’ye komşu olarak inşa edilen Mesudiye Medresesi bugün Diyarbakır Ziya Gökalp Yazma Eser Kütüphanesi olarak kullanılıyor.

Ulu Cami’nin Yanı Başında…

Diyarbakır’a özgü kurşuni bazalt taştan inşa edilen ve şahane taş işçiliğiyle göz dolduran Mesudiye Medresesi, iki katlı, açık avlulu bir plana sahip. Ulu Cami külliyesini oluşturan yapılardan biri olan medresenin, farklı zamanlarda uğradığı değişikleri ve tarihleri belirten beş ayrı kitabesi bulunuyor. Yapımına ilk olarak Artuklu hükümdarı Ebu Muzaffer II. Sükmen devrinde, 1198’de başlanmış. Tamamlanışı ise 32 yıl sonra Melikü’l-Mesud zamanına rastlıyor. Mimarı ise, Ulu Cami ve Surların onarım kitabelerinde ve Devegeçidi Köprüsü kitabesinde de adı geçen Halepli Mahmut oğlu Cafer O dönemde Anadolu’da ve Diyarbakır’da kurulan ilk üniversitelerden biri olan Mesudiye Medresesi, devrin önde gelen müderrislerinin ders verdiği, dinî ilimlerin yanı sıra tıp, astronomi, fizik, matematik bilimlerinde de öne çıkan, ilmî tartışmalara sahne olan bir kurum.