Diyarbakır musıkîsi, hem tarihî geçmişi ve müzikal hususiyetleriyle, hem de genel müziğimize yaptığı etkiyle oldukça istisnai bir yere sahiptir. Binlerce yıllık bir geçmişten beslenen köklü bir müzik kültürüne sahip Diyarbakır, Selçuklu, Artuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı döneminde bestelenen ve icra edilen eserlerle, musıkî alanında mümbit bir yer olmuş; saray musıkîsinin yanı sıra, tasavvuf ve halk musıkîsinde de her zaman adından söz ettirmiştir. Diyarbakır musıkî kültürü, birçok musıkî çeşidini altına alan geniş bir şemsiye gibidir. Bu şemsiye altında makam ve tasavvuf musıkîsinde ve halk müziğinde birçok kıymetli sanatçı yetişmiş; bu sanatçılardan bazıları, musıkî kültürünün yaşatılması ve daha ileri seviyeye götürülmesine katkı sağlamak amacıyla bazı müzikal planlamalar yapmışlardır. Nihayetinde ‘’Şark Bülbülü” Celal Güzelses öncülüğünde kurulan Diyarbakır Halkevi ve Halk Musıkî Cemiyeti, bu konuda çok değerli çalışmalar yapılan yerlerden biri olmuştur.

Halkevi Musıkî Şubesi 1932 yılında temeli atılan Diyarbakır Halkevi, görkemli bir açılış töreni ile 1934 yılında faaliyete başlamıştır. Müzik, tiyatro, halk oyunları ve kütüphane gibi birçok dalda etkinlikler düzenlenen Halkevi’nin Celal Güzelses şefliğinde yürütülen musıkî şubesi, çok sayıda konsere imza atmış; bu konserlerde hem Türk Sanat Müziği hem de Türk Halk Müziği eserleri icra edilmiştir. Diyarbakır musıkîsini esasen bir bütün olarak düşünecek olursak, form açısından THM ve TSM’den oluştuğu ve zengin bir repertuvara sahip olduğunu söyleyebiliriz.

Halkevi’nde kurulan müzik şubesini Celal Güzelses’in kendi anlatımından dinleyelim: “Müzik öğretmenlerimizden notist Edip Gülmeriç ve aynı zamanda kütüphane müdürü olan Tevfik Erkal hocamızla birlikte mahalli sanatkârlarımız ve genç öğrencilerimizle halk konserleri veriyor, çalgı ve ses dersleri ile yeni gençler yetiştiriyorduk. Halkevi’nin müzik faaliyetlerine; Eyüp, Garabet, Hüseyin, Berber Hasan, Berber Sait, Hasta Sait ve pek çok Diyarbakırlı genç iştirak ediyordu. Diyarbakır Halkevi’nde yetiştirdiğimiz gençlerle, gençlik yıllarımızda bizden evvelkilerden devraldığımız bir asırlık kültürü yaşatmaya çalışıyorduk.’’

Bu bilgiler doğrultusunda Halkevi’ndeki müzik şubesinin yürüttüğü müzik çalışmalarının, belirli bir özveri ve disiplin içerisinde ayrıca usta-çırak ilişkisi içinde olduğunu görebiliriz. Halkevi’nin vereceği konserlerde icra edilecek eserler önce seçilir, sonra belirli bir ahenge göre, makam ve usûl sıralaması yapılırdı.

Şevket Beysanoğlu, Diyarbakır musıkîsinde kullanılan makamlarla ilgili: “1900’lü yıllardan 1970’li yıllara kadar musıkî ekipleri, eserleri bazı makam sırasına göre icra ederlerdi. Bu sıralama; Diyarbakır Divan Peşrevi, Divan, Muhalif, Kürdi, Maya, Hoyrat, Beşiri, Şirvani ve Kesik şeklindedir. Özellikle Kürdi makamında sanat musıkîsi eserleri icra ettikten sonra diğer makamlar ile mahalli türkü, divan ve uzun havaları icra ederlerdi.” der.

Halkevi’nin repertuarında bulunan ve sıklıkla icra edilen eserlerden bazılarını sayacak olursak, Çay İçinde Kum Çeker, Çay Önünde Hüllem Var, Kına Koydum Siniye, Havşa Serdim Kilimi, Hatun Kastal Akmaz, Gelin Kınası, Sofrada Bugün Bulgur Pilavı, Gazi Köşkünün Açmış Gülleri, Kurban Olam Ben O Kaşı Karaya, Şu Giden Nerelidir gibi eserler önemli bir yer tutar.

Halkevi müzik şubesi, zengin bir enstrüman çeşitliliğine de sahipti. Eserlerin icrasında kullanılan sazlardan biri, özellikle ilk dönemlerde kullanılan ‘çığırtma’dır. Çığırtma, kartalın kanat kemiğinden yapılan, altısı üstte, biri altta olmak üzere yedi delikli bir tür kavaldır. Daha sonraları yaygın olarak ud, kaval, zilli maşa, darbuka, tef, cümbüş ve klarnet gibi enstrümanlar da kullanılmıştır. Bando muallimi Edip Bey tarafından yürütülen Halkevi bando şubesinde de trompet, saksafon, fluegelhorn ve bariton gibi çeşitli çalgılar kullanılıyordu.

Bir Musıkî Âşığı Celal Güzelses

Diyarbakır’da musıkî deyince belki de akla gelen ilk isim Celal Güzelses’tir. İlk olarak küçük yaşlarda, Kur’an dersleri alıp hafızlığını tamamladığı Rıfaî Tekkesi’nde tasavvuf musıkîsiyle tanışmış, okuduğu ezan, mevlid ve Kur’an’la kısa sürede kendinden söz ettirmiştir. Sonrasında musıkîye adanmış bir hayat, Atatürk’ün huzurunda söylenen şarkılar, musıkî dünyamıza kazandırılan onlarca eser ve doldurulan 66 plak vardır. Doğduğu ve yaşadığı şehre, Diyarbakır’a gönülden bağlı olan Güzelses, özellikle İstanbul’a yerleşip müziğe orada devam etmesi yönündeki davetleri her defasında geri çevirmiş ve şehrinden ayrılmamıştır.