Latince’de “ser(icum)”, Farsça’da “sere”, Arapça’da “serak, harir/ ibrişim/haz/dibac”, Türkçe’de “ip” kökünden türeyen ipek… İpekböceği larvalarının koza örmek için salgıladığı ince, yumuşak ve parlak lif… Kolay boyanabilen, yumuşak ve dayanıklı bir ip olduğu için, tarih boyunca çok kıymetli bir dokuma hammaddesi.

İpekböcekçiliğindeki esas kahraman olan ipekböceğinin ana besin kaynağı ince dut ağacı yaprağıdır. İpekböceğinin yaşayabilmesi ve hayatını devam ettirebilmesi için tek besin maddesi olan dut, ılıman tropik iklim kuşağı içinde kalan ülkelerle birlikte Anadolu’nun da birçok yerinde kendine yer bulmuştur.

Geçmişten günümüze iklim şartlarının uygunluğu sebebiyle dut ağacının en iyi yetiştiği şehirlerden biri de Diyarbakır’dır. 17. yy.’a ait Osmanlı Arşiv Belgeleri, Diyarbakır Surlarının dışında kalan Hevsel Bahçelerinde ipekböcekçiliğinin geliştirilmesi adına dut fidanı ekiminin teşvik edildiğinden bahseder.

Dut ağacının yetiştirilmesinden ham ipek elde edilmesine ve hatta çeşitli ürünlere dönüştürülmesine kadar geçen bütün aşamaları kapsayan ipekböcekçiliği, aslında son derece önemli bir sanattır. Şimdi biraz geriye gidip, ipeğin tarihî yolculuğuna bakalım.

İpekböceği kozasından ipek üretimini ilk yapanlar Çinlilerdir. Tarihçiler bunun tarihini MÖ 2600 yıllarına kadar götürürler. Çin Uygarlığı’nda ortaya çıkan ipekçilik sanatının gelişmesi, o dönemde ülkeye büyük bir ün ve kazanç sağlamıştır. Çin bu serveti kaybetmemek için ipekböcekçiliğini kutsal sayıp, devlet kontrolüne almış; ipekböceğinin dışarı çıkmasına mani olmak için katı kurallar uygulamıştır. Ancak buna rağmen ipeğin, ülke dışına çıkıp başka ülkelerde üretilmesinin önüne geçememiştir.

Orta Asya’dan Anadolu’ya

İpeğin Anadolu’ya gelişi Çin’e komşu Türkler vasıtasıyla olmuştur. Türkistan’ın İpekyolu güzergâhındaki Hotan şehri üzerinden Hindistan, Kuça ve Turfan bölgelerine, oradan da İran’ın doğusuna ve Anadolu’ya taşınmıştır.

İpekyolu ticareti, uzun yıllar ipek ve yeni kumaş türlerini öğrenen Sasanilerin kontrolünde kalır. Ancak 552 yılında Bizans İmparatoru Justinianus döneminde tohumunun İran’dan İstanbul’a getirilmesiyle, bu üstünlük Bizanslılara geçer. Bu tarihten sonra İstanbul’da muhteşem Bizans ipeğinin dokunduğu, devlet tekelinde ileri bir ipek sanayii oluşturulur.

Orta Asya ve İran’da belli bir geçmişi olan ipekçilik, İslâm fetihleriyle daha da gelişir. İran’a hâkim olan Selçuklular, Anadolu’ya gelince ipek üretimini buraya taşırlar. Alâeddin Keykubad’ın Venedikliler’le yaptığı ticarî antlaşmalardaki ihraç malları arasında “Seta Turchia-Türkiye İpekleri” adıyla anılan ham ve işlenmiş ipeğin zikredildiğini görürüz.

1200’lü yıllara gelindiğinde Artuklular tarafından Diyarbakır’da büyük bir sanat merkezinin kurulması, şehrin ipekli dokuma sanatında önemli bir merkez haline gelmesini sağlar. Bu tarihten sonra Diyarbakır tezgâhlarında dokunan kumaşların ün kazandığı, İstanbul ve Avrupa pazarlarına sevk edildiği biliniyor. 12. yüzyılda yaşayan gezgin ve coğrafyacı el-İdrisî, ipek tül dokumasının yapıldığı Silvan’dan, dokuma, keten bezi ve mendil ihraç eden bir şehir olarak bahseder.

Selçuklular zamanında Anadolu’nun birçok yerinde ipek dokumacılığı yapıldığı biliniyor. Osmanlı’nın ilk dönemlerinde de Diyarbakır’la birlikte, Aydın, Amasya, Tokat gibi merkezlerde ipekçilik yapılıyordu. 15. yüzyıl Osmanlı’da ipekçiliğin oldukça gelişme gösterdiği ve Avrupa pazarında rakipsiz bir duruma geldiği bir yüzyıldır. Bu gelişimin İstanbul, Bursa, İzmir, Denizli, Konya ve Amasya’yla birlikte önemli mimarlarından biri de Diyarbakır’dır.