Anadolu topraklarında özellikle de Dicle Nehri kıyısında bir yerleşimden, söz gelimi Bismil’den konuşacaksak, elimizde tavşan kanı çaylarla minderlerimize rahatça yerleşip, ‘Bir varmış bir yokmuş‘ diye başlamalıyız söze. Dinleyeceğimiz gerçek bir masal çünkü ya da masal gibi bir gerçek… “Bir varmış bir yokmuş. Evvel zaman içinde, bundan tam dört bin yıl önce, bereketli Dicle Ovası’na hakim olmak için birbirleriyle sürekli didişen iki güçlü devlet varmış. Birine Asurlular diğerine Hurriler denirmiş. Asur kralı büyük bir saray yaptırarak Hurrileri bozguna uğratmış ama gel zaman git zaman Hurriler güçlerini toplamış ve Asurlular’ın hakimiyetine son vermiş…” Bugün, hemen her ilçe gibi modern binaları, alışveriş merkezleri, devlet kurumlarıyla hayatın olağan aktığı Bismil’de işlek caddelerden birinde yürürken duyamazsınız bu masalı. İlçenin biraz dışına çıkmalı, civarında dolaşmalı, katman katman açılan onlarca höyüğün altından dışarıya sızan havadislere kulak vermelisiniz. Bismil için Diyarbakır’ın yeni ilçelerinden derler, ama toprağı çok eskidir. Burada bakışlarınızı görünenin ötesine ya da toprağın altına çevirmelisiniz çünkü ilçenin asıl hikâyesi zaman içinde üstü örtülen eski uygarlıklarda gizlidir. O yüzden Bismil, ziyaretçilerine ancak derinden ve sabırla bakıldığında görülebilecek çok özel bir yolculuk vadeder. Höyükler etrafında gerçekleştirilecek bu yolculuğa gelin birlikte çıkalım; kenarında çobanların koyunlarını otlattığı, çiftçilerin ekinlerini biçtiği o höyüklerin içinde arkeologlar neler buldu bakalım.

Üçtepe Höyüğü

Söze Asurlular ile girdiğimize göre, önce onların hikâyesini saklayan tepenin kıyısına varalım. Bismil’in Üçtepe Köyü’nde, Dicle Nehri’nin kollarından biri olan Göksu Çayı’na yakın ve Göksu Ovası’na hakim olan bu tepe, Üçtepe ya da Kerh Höyüğü olarak biliniyor. Arkeologlar arasında her ne kadar ihtilaflar olsa da bu höyükten çıkan bazı buluntuların Asur İmparatorluğu’nun ‘eyalet başkenti’ olarak bilinen Tuşhan’dan izler taşıdığı düşünülüyor. Başka bir görüşe göre de Tuşhan’ı, yine Bismil’de bulunan Ziyaret Tepe Höyüğü’nde aramak gerekiyor. Yerli ve yabancı arkeologlar bu konuyu kendi aralarında detaylarıyla tartışadursun, biz bir-iki adım geriye çekilip resmin bütününü görmeye çalışalım.

Dicle’nin o kıyısında ya da bu kıyısında, Bismil’in o köyünde ya da bu köyünde, on kilometre aşağıda yirmi kilometre yukarıda, ennihayet bu topraklarda binlerce yıl önce dünyanın en güçlü imparatorluklarından biri yaşadı. Bir vakte kadar gözümüze sıradan tepeler gibi görünen höyüklerin altında mezarlarını, kültürel birikimlerini, dikili taşlarını, el emeklerini, hiç bilmediğimiz dillerini ve kıymetli mücevlerini bırakıp gittiler. Arkeologların kazılardan ve buluntulardan söz ettiği makaleler akademik kaygılarlarla çok teknik ve duygudan yoksun görünse de o tepeleri açıp kat kat aşağıya indikleri zaman çocuksu bir sevinçle ve hayranlık duygusuyla gözlerinin ışıldadığını tahmin etmek zor değil. Onları uzaktan da olsa izleme imkanı bulan Bismil halkı şahit olmuştur belki bu anlara, düşünsenize Höyük açılıyor ve sanki bir binanın katları gibi üst üste dizilmiş uygarlıklar tek tek gün yüzüne çıkıveriyor. İlk dört katta Roma Dönemi kendini gösteriyor, beşinci ve altıncı kattan Hellenistik Dönem göz kırpıyor, yedinci ve sekizinci katlara indiğimizde Yeni Asur Dönemi, bir kat daha aşağıda Orta Asur Dönemi ve onuncu kattan sonra bilinen en eski kültür katı olan ilk Tunç Çağı, üzerlerindeki tozu toprağı silkeleyip güneşle ve gökyüzüyle buluşuyor.

Üçtepe Höyüğü’nde Yeni Asur Dönemi’ne ait, üzerinde resimler olan bir kerpiç duvara, seramiklere ve çanak çömleğe ulaşılmış. Ama en önemli buluntulardan biri, elbiseleri, altın takıları, fayans boncukları, tunç bilezikleri ve yüzükleriyle gömülmüş bir kız çocuğu ve kadına ait mezar olmalı. Yine de höyük arkeoloji dünyasında, İngiliz Başkonsolosu J.G.Taylor’un 1865 yılında burada bulduğu ve British Museum’a taşıdığı iki Asur dikili taşıyla şöhret bulmuş. Dikili taşlar ait oldukları topraklara bir daha dönemedi ancak höyükten çıkan eserler Diyarbakır Arkeoloji Müzesi’nde görülebilir. Ziyaret Tepe, Kavuşan Höyük Günün birinde rotanızı Bismil’e çevirecek olursanız, bir tarih ya da arkeoloji sever olduğunuzu, hiç değilse günümüze binlerce yıl önceki bir aynadan bakmayı önemsediğinizi varsayarak ilçeyi çepeçevre kuşatan onlarca höyüğün çekim gücüne karşı koyamayacağınızı söyleyebilirim.