Her şehrin eteklerine sığındığı, kimi başı bulutlara değen, kimi yemyeşil ormanlarıyla insanı büyüleyen dağları vardır. Ağrı Dağı Türkiye’nin zirvesi olurken, Süphan Dağı bembeyaz doruklarıyla selamlar bizi. Kaçkarlar ulaşılmaz, zorludur; Toroslar, sedirleriyle, koca katranlarıyla göz alıcıdır.

Ve Karacadağ müşfik bir ana gibidir Diyarbakır için… İlk lavını püskürttüğü günden bugüne, tam altı yüz bin yıldır burada, olduğu yerde duruyor. Binlerce yıldır dört bir yanına bereket, bolluk ve karakter veriyor. Bir tarafı Diyarbakır’a, bir tarafı Şanlıurfa’ya, bir tarafı Mardin’e uzanan dağın lavları o kadar geniş bir alana yayılmış ki, Akdeniz çevresinin en geniş taban alanına sahip volkanı olarak biliniyor.

Sadece Diyarbakır’ın değil, Kuzey Mezopotamya’nın en heybetli dağı Karacadağ… Heybetini yüksekliğinden değil, üç tarafa yayılmış lav dillerinin gizeminden alıyor. Üzerine kurulan şehirlerin, köylerin tarihinden; yaylarında yayılan sürülerin, baharda açan çiçeklerin, kışın savrulan karın, tipinin ihtişamından alıyor.

Taşın En Güzel Hali

Karacadağ volkanik bir dağdır evet ve etrafına en büyük ikramı da siyaha çalan koyu gri renkteki bazalt taş olmuştur. Dağın en karakteristik yapısıdır bu taş. Taş, ruhsuz, soğuk ve cansız bir çağrışım yapar insanda ama Karacadağ’da öyle değil. Taş burada dağın ruhu gibidir. İnsanlar taş ile barışık ve uyumludur Diyarbakır’da. Taşa kendilerinden değer katarak inşa ettikleri yaşam alanlarıyla, duygularını yansıtan eserlerle doludur şehirleri. Karacadağ’dan kopup gelen bu ‘kara taş’, haliyle şekil verdiği bu şehre de kendi karakterinden izler bırakmıştır. Diyarbakır’ın bir zamanlar ‘Kara Amid’ olarak adlandırılması boşuna değil elbet…

Bazalt taş, oldukça sert ve dayanıklı bir taştır. Doğal olaylar karşısında alabildiğince direnç gösterir. Su ve rüzgâr ile temasında kolay aşınmaz, sürtünmelere karşı da dayanıklıdır. Bu yüzden Diyarbakır’da şehri koruyan surlar da; evler, camiler, kiliseler, hanlar, hamamlar da bazalt taşla inşa edilmiştir. Evlerin eyvan ve avlu zemin döşemelerinde “dişi taş” denen, gözenekli bazaltlar kullanılır. Çünkü dişi taş, suyu içine alıp gözeneklerinde koruyan bir yapıya sahiptir. Bu taşla inşa edilmiş avlular, eyvanlar ve odalar, sıcak yaz aylarında doğal bir serinlik sunar insana. Taşıyıcı duvarlarda, sütunlarda, sövelerde, kısaca sağlam olması gereken diğer yerlerde ise gözeneksiz “erkek taş” kullanılır. İlginçtir, Karacadağ “Kalkan Yanardağ” tipinde bir dağdır ve şehrin etrafını çepeçevre kuşatan surlar da Kalkan Balığı şeklindedir. Tamamı işlenmiş bazalt taşla inşa edilen surların koruduğu bir şehir ki, yine tümü bazalt taşla inşa edilmiş her bir yapısı, her bir sanat abidesi yine Karacadağ’ın karakterini yansıtır.

Taşlı Ovanın Çiçekleri

Karacadağ’ın içinde bulunduğu bölge, normalde, karasal iklimin hüküm sürdüğü bir alandır. Ancak Karacadağ, bölgeyi kuzey güney ekseninde ikiye böldüğü için, dağın batısında Akdeniz iklim özelliklerine, doğuda kalan bölümde ise karasal iklim izlerine rastlanır. Mesela, Karacadağ’ın güney yamaçları ile batı kısmında kalan bölgelerde fıstık ve zeytin yetiştirilebiliyorken, kuzey ve doğu bölgelerinde bu ürünlerin yerini daha çok üzüm, ceviz ve badem alır. Bu iklim farklılığı, dağın bereketinin bir parçasıdır.

Karacadağ’ın en önemli özelliği, belki de baklagiller ve buğdaygillerin yabani atalarının ve birçok endemik ve nadir bitkinin yetiştiği bir ‘Önemli Doğa Alanı’ olmasıdır. Bugünkü buğdayın atası olarak bilinen ‘einkorn’ buğdayının gen merkezi Karacadağ’dır ve buğday ilk kez burada evcilleştirilmiştir. Yine dağ, kaydı yapılan otuz ikisi Türkiye’ye özgü, yaklaşık 600 bitki türüyle de öne çıkar. Geven ve yabani buğday bozkırları, bir-iki yıllık otsu bitki topluluklarının yanı sıra dağda, süsen, safran, düğün çiçeği, su papatyası, dağ zambağı, sütleğen ve orkide gibi çok sayıda çiçek yetişir. Yine güzelliğiyle meşhur endemik bitkilerden ters lalenin anavatanı da Karacadağ’dır. Yaylalarında, düzlüklerinde az sayıda kalan meşe ağacının yanı sıra, tek tük çitlembik, ahlat, alıç, dişbudak ve menengiç ağaçları da boy verir. Ama eskiler, dağın bir zamanlar tümüyle ormanla kaplı olduğunu ve develerle dağdan odun çektiklerini anlatırlar. Bereketin kaynağı Karacadağ, aslında kendi içinde kavrulmuşken bile cömert olmayı hiçbir zaman esirgememiş bir dağdır.

Dağın Değişmez Sakinleri: Koçerler

Karacadağ yaylaları, Kejan, Türkmen, Karakeçili, Beritan gibi göçebe aşiretlerin önemli konaklama alanlarındandır. Bin yıllık mirasa sahip renkli kültürlerini günümüze kadar taşıyan ve yarı göçebe yaşam sürdüren Koçerler/Köçerlerin mekânı, “zozan” dedikleri Karacadağ yaylalarıdır. Koçerler, bütün bir yılı, göçer kadınların bin bir emekle keçi kılından dokudukları ve “Kon” denilen, on iki direkli çadırlarda geçiriyor ve hayvancılık yapıyorlar. Kışın daha sıcak yerlerde konaklarken, bahar aylarında havalar ısınmaya başladı mı soluğu Karacadağ’ın eteklerinde alıyorlar. Dağın zirvelerine doğru, eriyerek çekilen karların boşalttığı alanlarda baş döndürücü bir yaşam başlıyor bu göçten sonra. Bereket dağıtmaya başlayan dağın nimetlerinden olabildiğince fazla yararlanmak gerekir çünkü. Kar sularıyla beslenen bahar çiçekleri etrafı sarıyor, koyunlar kuzuluyor, sütler bereketleniyor. Müthiş bir enerji katılıyor yaşama. Şubat ayı sonlarından itibaren dağın eteklerinde başlayan koşuşturma, temmuz ayının ortalarına doğru dağın zirvelerine çıkınca azalıyor biraz. Koçerler, havalar tekrar soğuyana dek, Karacadağ yaylalarında koyunları ve keçileriyle birlikte yaşıyor. Sütün bol olduğu bu dönemde, yoğurt, tereyağı, peynir gibi ürünler Diyarbakır’daki köy bakkalları ile Peynirciler Çarşısındaki tavlalarda boy gösteriyor.